شناخت دستگاههای ایرانی

ميرزا عبدالله استاد بزرگ موسيقي (1297_1222) رديف موسيقي ايران را به هفت دستگاه اصلي به نامهاي شور،سه گاه ،‌ چهارگاه ، همايون ، ماهور ، نوا و راست پنجگاه و 5 دستگاه فرعي به نام هاي ابوعطا ، ترك ، افشاري ، دشتي ، اصفهان تقسيم نمود . 

نمودار مقایسه هفت دستگاه

دستگاه شور

دستگاه شور را تعدادي از موسيقي دانها مادر دستگاههاي ايراني مي دانند ، به نظر مي رسد چنين تلقي از دستگاه شور صحيح نباشد چرا كه با اين نگرش كليه دستگاههاي موسيقي ايران بايد بر مبناي دستگاه شور استوار باشد كما اينكه 4 آواز ابوعطا ، ترك ، افشاري و دشتي بر مبناي دستگاه شور است ولي دستگاه همايون و چهارگاه به كلي با دستگاه شور تفاوت ملوديك  دارند شايد بتوان از دستگاه سه گاه به وسيله گوشه هاي زابل يا مويه نزديكي به دستگاه شور را ايجاد كرد و مي شود از گوشه دلكش دستگاه ماهور نزديكي به گوشه شهناز يا سلمك شور ايجاد كرد و از نوا هم همينطور ، اما هيچ كدام از گوشه ها و تكيه هاي دستگاه همايون ، چهارگاه نزديكي ملوديك با هيچ كدام از گوشه ها و تكيه هاي دستگاه شور ندارند و اگر گسترش كمي دستگاه شور را ملاك مادر بودن آن بدانيم دستكاه ماهور ، راست پنج گاه و حتي نوا تعداد گوشه هايشان از دستگاه شور بيشتر است .

بدون اينكه 4 آواز دستگاه شور را در اين مسئله دخالت دهيم ، فواصل دستگاه شور را با زباني بيان مي كنيم كه هم اهل موسيقي و هم كساني كه ذوق موسيقيايي دارند از آن بهره ببرند و از اصطلاحات ويژه كه زبان اهل موسيقي است سعي مي كنيم پرهيز نماييم .

 در ابتدا چند تعريف را بيان مي كنيم :

1)     چنانچه نت شروع يك گام يا مايه را نت ر فرض نمايم درجه دوم اين مايه يا گام نت مي ميشود . با اين حساب يك گام يا مايه از 8 درجه تشكيل مي شود

2)      به علاوه نت شروع هر گام يا مايه را تونيك و نت هم نام آن در گام يا مايه را هنگام مي گويند. 

مثال:

(هنگام)DO – RE – ME – FA – SOL – LA – SI – DO   (تونيك)

3     ) اندازه بين دو نت را فاصله مي گوييم در گام بالا بين نت RE   و DO   را فاصله مي گوييم . در يك گام هميشه هفت فاصله وجود دارد ، فاصله بين نت تونيك با نت بعدش را فاصله اول ، بين نت دوم و سوم را فاصله دوم و ........ پس يك گام از هفت فاصله و 8 درجه تشكيل مي شود.

 DO(فاصله هفتم) SI ( فاصله ششم)  LA(فاصله پنجم) SOL (فاصله چهارم)  FA (فاصله سوم) MI (فاصله دوم) RE (فاصله اول)DO  

:فاصله هاي دستگاه شور عبارتند از

فاصله اول و دوم 4/3 پرده
فراصله سوم و چهارم 1 پرده
فاصله پنجم 2/1 پرده
فاصله ششم وهفتم 1 پرده مي باشد .
چنانچه تونيك دستگاه شور را نت لا   در نظر بگيريم  ، دستگاه شور داراي چنين فاصله اي مي باشد.

LA (1 پرده) SOL (1 پرده) FA  ( )  2/1 پرده)MI  (1 پرده)RE  (1 پرده)  DO  (4/3 پرده) (كرن)SI  4/3 پرده LA (

براي اجراي همه گوشه هاي يك دستگاه از جمله شور با اين فاصله ياد شده نمي شود همه ي گوشه ها را اجرا نمود بلكه براي اجراي بعضي گوشه ها بايد تغييراتي را در فاصله ها ايجاد كرد كه اين تغيير فاصله با دادن علاماتي كم كننده يا زياد كننده نتها به دست مي آيد اين علايم در موسيقي ايراني چهار عدد به نام هاي : ديز # 2/1 پرده اضافه ،‌بمل 2/1 پرده كم ،‌ سري (sori) 4/1 پرده اضافه ، كرن 4/1 پرده كم مي باشد . اين علامات براي كل دستگاه شور علامات عرضي ( arazi ) و براي ايجاد ملوديك گوشه مورد نظر تركيبي مي باشد . اولين تغيير به گوشه شهناز يا سلمك بر مي گردد كه درجه پنجم 4/1 پرده كمتر مي گردد و فاصله هاي چهارم و پنجم هم تغيير پيدا مي كند نمايش آن چنين مي شود .

LA(يك پرده) SOL (يك پرده) FA (4/3 پرده)MI (كرن)(4/3 پرده)RE (1 پرده) DO(4/3 پرده)SI (كرن) (4/3 پرده)  LA  

دومين تغيير براي گوشه حسيني و تعداد ديگري گوشه به دست مي آيد كه درجه نهم شور ( درجه دوم از اكتاو ) 4/1 پرده كم مي شود علاوه بر اينكه درجه پنجم هم مانند گوشه شهناز 4/1 پرده كم مي شود محور آن چنين است 

LA(يك پرده) SOL (يك پرده)  FA(4/3 پرده  MI(كرن) (4/3 پرده)RE(يك پرده)  DO(4/3 پرده)SI  (كرن)(4/3 پرده)LA

 (2/1 پرده)SI(يك پرده) (بمل)DO 

كه در اينجا نسبت به مايه ي اوليه شور و محور اوليه فاصله هاي چهارم ، پنجم ، هشتم و نهم تغيير مي كند .

هر چند اجراي ملودي هاي يك دستگاه با توجه به شرايط روحي رواني نوازنده بستگي دارد كه يك دستگاه را چگونه بنوازد و در شنونده چه تاثيري بگذارد و همچنين شنيدن يك ملودي بستگي به حالات رواني شنونده هم دارد اما به طور كلي دستگاه شور را مي شود چنين توصيف نمود :