شناسنامه و خصوصیات دستگاه همایون

همایون به معنای فرخنده و مبارک است و همچنین نام مناطقی از ایران بطور مثال نام دهی از زنجان و دهی از شهرستان بیرجند  ذر قدیم هر منطقه از ایران آواز مخصوص خود داشته و آواز همایون مربوط به یکی از همین نقاط است  .

شنیدنی های دستگاه همایون‎

گوشه های همایون

درآمد همایون : دستگاه همایون همانند گام شور است فقط تفاوت اساسی که دارد در درجه سوم گام شور و همایون می باشد بطوری که درجه سوم گام همایون نیم پرده بالاتراز درجه سوم گام شور است و همین نت حالت همایون را بیان میکند نت شاهدهمایون درجه دوم گام است و برای اجرای آواز از چند نت زیرگام شروع کرده و به درجه دوم گام می رسیم نت شاهد و در آنجا ملودی همایون گردشهایی دراطراف این نت دارند پس از خود نما یی  نت شاهد درجه هفتم گام اهمیت داردو آن نت ایست همایون است و در هنگام اجرای آواز در بیشتر اوقات نیم فرودبر روی این نت مشهود است خواننده ویا نوارنده باید روی این نت بطور موقتی ایست کند و آن را به عنوان نیم فرود تلقی کندو فرود کامل زمانی صورت می گیردکه اشاره به نت تونیک همایون بشود بطور معمول در طول زمان ایستادن روی درجه هفتم همایون مرسوم شده و گوشها به این فرود عادت کرده اند اگر بخواهیم دقیقأ فرود همایون انجام پذیرد بآید به یک نت بالاتراز آنچه تا بحال مرسوم بوده است اشاره کنیم اصولان فرود همایون برای دوستان خواننده کمی مشکل است برای اینکه اشاره ای در ذهن داشته باشیم و همیشه برای فرود کامل همایون از آن استفاده کنیم باید شروع ملودی گوشه موالف  را ملکه ذهن خود کنیم. در دستگاه همایون حالتی از ملودی در دانگ اول کام نواخته و یا خوانده می شودو قدما نام موآلف را برای آن بر گذیند.

یکی دیگر  از راههای فرود کامل روی تونیک گام همایون استفاده استفاده از بال کبوتر است فرودی که از درجه  چهارم جهش به درجه اول گام هر دستگاه دارد.می توان به جرأت گفت که اکثر خوانندگان نسبت به فر ود  کامل همایون تا حال توجهی علمی مبذول نداشته اند و همگان بر اساس سنت و تقلید به این کار پرداخته اند در صورتیکه  اگر از دریچه علم موسیقی با آن برخورد می کردند فرود را روی تونیک گام همایون انجام میدادنند. البته مشابه این موضوع در مقوله های دیگر نیز به چشم می خورد و در صورتیکه هنرمندان ما با دید علمی به خوانندگی و نوازندگی بپردازند افق وسیعی از تازه ها بروی آنها باز خواهد شد از طرفی حق با آنها بوده چرا که تا این اواخر طریقه انتقال موسیقی ما بصورت سینه به سینه  بود و مدتی است که موسیقی بطور علمی تدریس می شود واگربزرگانی مثل استاد وزیری واستاد روح الله خالقی نبودند الان هم همین مشکل را داشتیم امیدوارم که هنرمندان ما در آیند خط مشی خود رادر جهت پیشبرد اهداف هنری دنبال کنند.

نام گوشه شکوه 

حالتی از درآمد همایون است که حالتی شکوه انگیز دارد و بهمین خاطر نام گوشه شکوه را ثبت کردند نت شاهد آن درجه دوم گام همایون و گستره ملودی تادرجه چهارم گام

گوشه موالیان

کیست مولی آنکه آزادت کند      بند  رقیت  زپایت  بر کند  

بعد از انقراض دولت ساسانی موسیقی ایرانی در تمامی کشورهای عربی متداول شد شعرای آن دوره در دربار پادشاهان ایرانی رفت و آمد داشتند در میان آنها شخصی به نام اعشی بن قیس را می توان نام برد در تاریخ آمده که وقتی بردگان ایرانی مشغول کار بودند آوازهای می خواندند و شخصی به نام ابن مسج از این هنر خوشش می آید و شیفته هنر بردگان ایرانی  می شود او نغمات فارسی را می آموزد و در مکه رواج می دهد در آن زمان به ایرانیان موالی می گفتند و نغماتی که توسط همین ارانیان خوانده شده موالیان می نامند.

گوشه چهار گاه  : اجرای گوشه چهار گاه از طریق گوشه موالیان انجام می گیرد و در واقع با عوض شدن گام همایون چهار گاهی بدست می آید که نت شاهدش با نت همایون یکی است نت شاهد روی تونیک همایون و روند ملودی تا درجه پنجم گام همایون می باشد اجرای گوشه چهارگاه یک نوع مدولاسیون از همایون به چهار گاه می باشد .

گوشه بختیاری

بافت ردیف موسیقی ایرانی که بیشتر معرف شخصیتهای قومی و محلی ساکن در ایران است در بسیاری از نقاط به وسیله ملودی های محلی و فولکلور زینت یافته ایل بختیاری از نظر محتوای موسیقی قومی است بسیار قوی که ملودی های آنها بسیار غنی و پر محتواست گوشه بختیاری را معمولأبا قسمت آخر ملودی گوشه ای به نام گوشه موالف توأم می خوانند البته فقط اشاره ای به این گوشه می شود شروع ملودی بختیاری روی درجه اول گام همایون است و اگر بخواهیم از شاهد همایون (درجه دوم ) به تونیک برگردیم از فرود بال کبوتر استفاده می کنیم و ملودی بختیاری ما را به سمت شاهد همایون هدایت می کند گستره ملودی تا درجه پنجم گام همایون است.

گوشه موالف

به معنای سازگار و الفت است در گام همایون حلتی از ملودی در دانگ اول گام نواخته و یا خوانده می شود که در قدیم آن را موالف نامیدند و معمولأ بعد از گوشه بختیاری آن را اجرا نموده و بختیاری و موالف گویند ول این گوشه حالت خاص خود را دارد و باید جدا  از ملودی بختیاری بدان پرداخت نت شاهد آن درجه اول گام همایون و گستره ملودی تا درجه سوم گام همایون.

گوشه چکاوک

یکی از دوازده مقام موسیقی قدیم ایران مقام کوچک است که خود دو شاخه دارد به نامهای رکب و بیاتی شاخه رکب خود دو شاخه آوازی دارد که یکی از آنها چکاوک نام دارد در ضمن چکاوک نام پرنده کوچک است خوش الحان در دستگاه همایون شباهت این آواز را به این پرنده مدهند در قدیم به اشعار عاشقانه چکامه می نامیدند وارد شدن کلمه چکاوک در ردیف موسیقی ایرانی از نقطه نظر تشابه لغوی با کلمه چکاوک یا چکامه بوده گوشه چکاوک از نظر ساختار ملودی شباهتی با گوشه های رضوی -ابوعطا – طرز – مخالف دارد.

گوشه طرز

طرز به معنای طریقه شیوه و روش است شیوه غزل سرایی بوسیله شعرا را طرز می نامیدند در این باره حافظ می فرماییند .

آنکه در طرز غزل نکته به حافظ آموخت     یار شیرین  سخن  نادره  گفتار  من است

طرز همچنان نام دهی است از بخش راور شهرستان کرمان گوشه فوق آوازی است که به این منطقه منسوب است شباهت آن با گوشه چکاوک ومخالف نزدیک است فقط تفاوت ملودیک در نت ایست گوشه طرز است. 

گوشه شوشتری

نام شهری است در خوزستان تستر یا شوشتر می نامند آوازی است محزون و غم انگیز  ملودی شوشتری به گوشه منصوری در چهار گاه شباهت دارد و به همین خاطر به آن شوشتری منصوری می گویند آواز شوشتری یکی از مشتقات دستگاه همایون است اگر با دقت به این گوشه توجه کنیم می توان آن را به ملودی بنیادین و زیر بنا برای گوشه های رازو نیاز – میگلی – شمعونی -غریبی – و لیلی و مجنون دانست نت شاهد آن درجه چهارم گام همایون و گستره ملودی تا درجه پنجم است. 

گوشه رازو نیاز

رازو نیاز بمعنای مناجات  به در گاه خداوند است گوشه رازو نیاز آوازی است حزن انگیز و حالت ملودی گواه بر این است که نوازنده با این ملودی لحنی ملتمسانه دارد و هنگامی که کسی این ملودی را همراه با اشعاری بخواند از لحن وی نوعی خواهش و تمنا احساس می شود.  

گوشه میگلی  

نام دهی است از دهستان کوهمره بخشی از شهرستان شیراز ملودی این گوشه منسوب به این محل است اگر در ردیف موسیقی ملی تحقیق به عمل آوریم در مییابیم که یک ملودی تحت عنوانی خاص در پردههای مختلف و گام های مختلف تجلی نموده و نامهای مختلفی پیدا کرده میگلی از زمره. همین ملودی هاست.

گوشه شمعونی

ملودی است ضربی در وزن 2/4 و نت شاهد آن در گام همایون مشترک با شوشتری است و گستره ملودی تا درجه ششم گام همایون است این نام در فرهنگ قوم یهود بکار گرفته شده به سبب حرمت موسیقی و رواج آن به دست مسیحیان و یهودیان نوعی با موسیقی معاصر در رابطه بوده.

گوشه غریبی

این گوشه را در آواز همایون و اصفهان می خوانند و بسیار حزن انگیز است و به خاطر همین حزن گوشه غریبی نامیده شده ملودی آن در  وزن مثنوی شکل گرفته و از پرده شوشتری آغاز و تا اکتاو همایون گستره ملودی آن است چون ساختمان این ملودی از لحاظ نت ایست نزدیک با شاهد همایون است این گوشه را در همایون وی نوازند و گرنه می توان آن را گوشه ای از آواز اصفهان دانست .

نام گوشه نوروز صبا

در پرده نوروز بدین وزن غزل گفت      وزنی   که همه   مطلع فتح   و  ظفر آمد

واژه نوروز در زبان پهلوی (نوکروچ ) آمده (نوک ) به معنای نو و (روچ ) به معنای روز است و روی هم به معنای روزه تازه است  ایرانیها جشنهایی به این منظور می گرفتند ملودی های ساده بدون هیچ تکنیک برای این مراسم می خواندند این سرودها در رابطه با نوروز  ساخته می شده در موسیقی ما بصورت نوروز خوانی آمده  و تحت عناوین  نوروزخارا-نوروز صبا – نوروز عرب  ثبت و ضبط شده البته نوروزهای دیگری همانند نوروز بزرگ – نوروز کوچک در ردیف موسیقی ما وارد شده و هر کدام از نظر غنی بودن جای خود را در ردیف دارند  نوروز صبا از لحاظ نت شاهد روی درجه پنجم گام همایون است .

گوشه لیلی و مجنون

لیلی سر زلف شانه می کرد        مجنون در اشک دانه می کردئ 

لیلی  می  مشکبو  در  دست        مجنون  نه  زمی زبوی  وی  مست

در موسیقی ایرانی با خواندن اشعار عاشقانه در باره (لیلی و مجنون ) با نوعی از ملودی در گام همایون با نام گوشه لیلی و مجنون ثبت شده نت شاهد آن درجه چهارم گام همایون بوده و گستره ملودی درجه پنجم گام. 

گوشه بیداد

بر من از خوی تو هر چند که بیداد رود     چو رخ خوب تو بینم همه از یاد رود

همانطور که قبلأ گوشه داد را توضیع دادم  و به معنای عدل و انصاف بود نقطه مقابل آن بیداد است و بمعنای تعدی و ظلم و جور است ولی در دستگاه همایون هنگامی که به اوج می رویم گوشه بیداد را اجرا می کنند در واقع از آواز همایون به آواز اصفهان می رویم.

گوشه نی دادود

مرتضی نی داود یکی از اساتید موسیقی ملی ماست و نوازنده برجسته تار تصنیف مرغ سحر از ساخته های اوست او ردیف موسیقی ایرانی را ضبط کرده از این هنرمند بزرگ در پرده بیداد همایون گوشه ای بجا مانده که آن را نی داود می خوانند نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام همایون است و گستره ملودی درجه ششم گام همایون را در بر می گیرد. 

از رنیستان تا مرا ببریده اند        از نفیرم مردو زن نالیدهاند

گوشه نفیر

نفیر به معنای بانگ آواز نای و بانگ و خروش همراه با فغان است در ردیف موسیقی ایرانی گوشه ای به نام نفیر بر می خوریم  که به دنبال این گوشه قطعه ای تحت عنوان فرنگ آمده این قطعه در وزن 6/8 است این گوشه از درجه چهارم گام همایون شروع شده ( آواز بیات اصفهان ) و روی درجه اول گام همایون ( شاهد عشاق بیات اصفهان ) دوباره فرود می آید و سپس روند ملودی به طوری است که روی شاهد اصفهان دوباره رجعت می کند این گوشه شباهت به گوشه عشاق دارد و مانند گوشه بوسلیک برای رفتن به آواز اصفهان استفاده می شود در پایان می توان گفت که از طریق این گوشه نوعی تغییر مقام از آواز همایون به اصفهان انجام می شود. 

نام گوشه فرنگ

گوشه( فرنگ) چندین تعریف برای آن آورده اند اول اینکه فرنگ نام یکی از دختران بهمن بن اسفندیار و همینطور نام دهی است از بخش مینودشت شهرستان گرگان و همینطور لغت فرنس به معنای فرانسه وبطور کل به کشور های مسیحی اروپایی درزمان قاجارها گفته می شده که به طول زمان پس وند (س) به (گ) تبدل شده این ملودی معمولأ پس از قطعه ای بنام نفیر نواخته یا خوانده می شودفرنگ قطعه ای است نیمه ضربی 6/8و پس از فواصل گام به صورت بدون ضرب به در آمد گام مربوطه رجعت می کند نت شاهد آن درجه چهارم گام همایون است و گستره ملودی درجه ششم گام. 

آواز اصفهان

آواز اصفهان مشتقی از آواز همایون یا بهتر بگویم دستگاه همایون است و خود  شامل20 گوشه می باشد که من تک تک برای شما عزیزان در مورد این گوشه ها توضیع خواهم دادهرگاه درجه چهارم گام همایون را شاهد قرار دهیم برای مثال اگر در همایون  لا هستیم درجه چهارم آن یعنی نت  ر  شاهد قرار دهیم ملودی حالتی به خود می گیرد که آن را اصفهان می خوانند. 

گوشه های تشکیل دهنده آواز اصفهان

·         در آمد بیات اصفهان 

·         درویش حسنی 

·         هداوندی 

·         عشیران 

·         مثنوی 

·         مثنوی عبری 

·         -صوفی نامه 

·         جامه درآن 

·         بیات راجع 

·         نغمه 

·         سوزوگداز 

·         خجسته 

·         اصفهانک 

·         عشاق 

·         جرس (کتایون)

·         عزال 

·         بوسلیک 

·         تصنیف 

گوشه درآمد اصفهان

نوای مجلس مارا چو بر کشد مطرب      گهی عراق زند گاهی اصفهان گیرد

همانطور که قبلأ توضیع دادم هرگاه درجه چهارم گام همایون را شاهد قرار دهیم یعنی نت در جه چهارم را بیشتر به صدا در آوریمو حتی روی آن ایست کامل کنیم ملودی حالتی بخود می گیرد که به آن در آمد اصفهان می گویند. 

زراه راست گر آهنگ می کنی به حجاز      ز اصفهان  نظری  جانب  عراق  انداز

نت شاهد ای درآمد درجه چهارم گام همایون می باشد و گستره ملودی تا درجه هفتم گام همایون 

نام گوشه درویش حسنی

در این با زاراگرسودی است    با درویش خرسند است 

خدایا   منعمم    گردان         به درویشی وخر سندی

در مکتب اصفهان شخصی به نام حسن که درویش بوده و اشعار عرفانی را همراه با آواز می خوانده که آواز او ناله خاص و جانسوزی داشته  که این ناله در پرده درآمد اصفهان   به بیات درویش حسن معروف شده  محل نت شاهد روی  درجه اول گام اصفهان  است و گستره ملودی تا درجه سوم گام اصفهان. 

 گوشه هداوندی

نوعی از چهارپاره خوانی در پرده درآمد شور و اصفهان مرسوم است که به هداوندی معروف است این پرده را می توان در تمامی پرده های یک دستگاه گسترش داد در پرده  بیات راجع در اصفهان به سوزوگداز معروف است در ضمن در اطراف تهران  ساوه و قزوین ایلاتی زندگی می کنند که به هداوند شهرت دارند.

چو آمد بوسلیک از پرده راز       عشیران و صبا را داد آواز 

نام گوشه عشیران

 موسیقی قدیم ایران را در قدیم به طبقات مختلف تقسیم کردند که 24 شعبه داشته و هر کدام از شعبات خود از شاخه ها و نغماتی بوده یکی از همین شعبات را به دلیل آنکه از ده  نغمه تشکیل می شده (( عشیرا )) نامیده اند که امروزه در ردیف موسیقی ما به عشیران ثبت و ضبط شده.

·         نت شاهد درجات مختلف گام اصفهان را اشغال می کند 

·         درجه اول 

·         درجه پنجم (عشاق اصفهان( 

·         درجه ششم 

·         درجه هفتم +ربع پرده 

·         در جه هشتم یا اول 

و در کل می توانیم گوشه عشیران را مانند هداوندی یا درویش حسنی نوعی از درآود بیات اصفهان دانست. 

نام گوشه مثنوی عبری  

من همان نایم که گر خوش بشنوی    با تو  گویم  شرح  درد  مثوی

نوعی از مثنوی خوانی در بیات اصفهان معمول و مرسوم است که به مثنوی عبری موسم است چون لحن خواندن این مثنوی شباهت به لحن کلیمیها داشته و نشان گوشه نیایشهای آنهاست و معمولأاز پرده درآمد تجاوز نمی کند گوشه های صوفی نامه -جامه دران -بیات راجع -نغمه -خجسته فقط از نقطه نظر جایگاه نت شاهد و گستره ملودی در اصفهان اهمیت دارند که به شرح آنها می پردازیم.

 1-نت شاهد صوفی نامه درجه پنجم گاه همایون یعنی درجه دوم گام بیات اصفهان است و گستره ملودی تا درجه پنجم گام همایون است. 

2-نت گوشه جامه دران و بیات راجع درجه دوم گام بیات اصفهان و روند ملودی آن تا درجه پنجم گام است.

3-گوشه نغمه  را  نورعلی برومند کرشمه هم نامیده از لحاظ ساختار ملودی بگونه ای است که از درجه پنجم گام اصفهان (شاهد عشاق اصفهان ) شروع شده و به درجه اول و دوم گام اصفهان ایست و فرود دارد  گستره آن  تادرجه درجه پنجم گام است.  

4- خجسته از لحاظ ساختار ملودی بگونه ای است که در گام بیات اصفهان روی درجه سوم گام قرار می گیرد وتا درجه پنجم گسترش می یابد.

 نام گوشه سوزوگداز

همانطور که از اسم هین گوشه پیداست گوشه ای بسیارحزن انگیز است و کنایه از دردی در دل و دم نزدن ا ست این گوشه با اسامی مختلف درردیف موسیقی ایرانی آمده این گوشه را استاد کسایی و استاد تاج اصفهانی در پرده بیات راجع درجه دوم گام( بیات اصفهان ) است اجرا کرده اند نت شاهد درجه دوم گام و گستره ملودی تا درجه چهارم گام .

گوشه خجسته

مرحوم سیدابوالفضل خجسته موسیقدان و خوانده زبردستی بوده بطوریکه روایت است وقتی او در مشهد آواز می خوانده بلبلان روی درخت می نشستند و تکان نمی خوردند  گوشه خجسته در ردیفهای موسیقی ما ضبط و ثبت شده در دستگاه نوا در درجه پنجم گام نوا اجرا شده است این گوشه را زنده یاد تاج اصفهانی در بیات اصفهان و افشاری خوانده.

گوشه اصفهانک

نت شاهد درجه چهارم گام و گستره ملودی تا درجه ششم گام می باشداجرای این گوشه در بیات اصفهان بطور خاصی انجام می شود که  گوشه عراق را روی درجه چهارم گام بیات اصفهان میخوانند و سپس ملودی عراق را تبدیل به اصفهان می کنند. 

گوشه عشاق

پرده عشاق زلف ره زنت        در نواز وبانگ بر آفاق زن 

پرده عشاق رهی خوش بود       راه ما در پرده عشاق زن

گوشه عشاق در بیات اصفهان در واقع یک زمینه سازی برای اینکه نوازنده و یا خوانده محترم بتواند گریزی به دستگاه شور و یا دستگا های دیگر داشته باشد اگر بخواهیم از آواز اصفهان به شور به رویم باید قبل از آن به گوشه بیات راجع اشاره شود و گوش را آماده ساخت عشاق از نظر نت شاهد درجه پنجم گام اصفهان را اشغال می کند نت ایست آن روی بیات راجع است همانطور که خدمت دوستان هنرمند گفتم اگر از آواز عشاق به اصفهان بر گردید باید دقت بسیاری داشت چرا که در هنگام فرود قبل از رسیدن به شاهد اصفهان در نیمه گام به شاهد آواز دشتی بر می خوریم و اگر تسلط در خواننده و یا نوازنده نباشد همانجا در آواز دشتی مانده و درآمد اصفهان تبدیل به دشتی می شود. 

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هردم      جرس فریاد می دارد که بربندید محملها 

نام گوشه جرس 

جرس به معنی زنگ کاروان است و در اینجا به چیزی گویند که آواز دهد در ردیف موسقی ملی ایران نوعی آواز است که در پرده عشاق خوانده ویا نواخته می شود 

نام گوشه عزال 

گوشه عزال به معنای منزوی وگوشه گیر است (عزلت گزیده ) و در دستگاه شور در ردیف میرزاعبدالله در پرده حسینی آمده ولی در آواز اصفهان در پرده عشاق به وزن شعری مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن  توسط  زنده یاد میرزاعلی قاری موسیقیدان اصفهانی خوانده شدهنام گوشه بوسلیک
چو آمد بوسلیک از پرده راز      عشیران و صبا  را داد  آواز
صفی الدین ارموی در کتاب خود بهجت الروح در باره (بوسلیک خاتون ) نام می برد بوسلیک خاتون معشوقه یکی از خلفای عباسی بوده او قطعه ای ساخته که بوسلیک نام داشته
نام دیگر بوسلیک از نام شاعر گرگانی به نام ابوسلیک گرفته شده که در قرن سوم هجری   در  دوره صفاریان میزیسته در ضمن نام بوسلک از مقامات قدیم موسیقی قبل از پیدایش کلمه دستگاه است ما در موسیقی قدیم ایران دوازده مقام داشتیم که بوسلیک نام یکی از آنهاست قطعه معروف از استاد پرویز یاحقی (برهی دیدم برگ خزان ) در همین مقام ساخته شدهنت شاهش همان نت شاهد عشاق می باشد اما از نظر نقطه نظر نت ایست با عشاق تفاوت دارد این تفاوت به این صورت است که نت ایست عشاق روی درجه دوم گام اصفهان است و بوسلیک روی درجه اول (شاهد اصفهان )و به همین خاطر است که اکثر خوانندگان برای فرود از عشاق به در آمد اصفهان از اینگوشه استفاده می کنند