ویژگی‌های دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست. چرا که درآمد آن مانند ماهور، موقر و متین است و شادی و خرمی خاصی دارد. در ضمن آواز زابل در همه دستگاه‌ها و در اینجا حزن و اندوه درونی در آواز ما دارد. آوازی نصیحتگر، تجربه آموز و توانا مانند همایون دارد و آواز مویه و منصوری غم انگیز و حزین است. پس این دستگاه نیز به دلیل کمال خود هم گریه و زاری می‌کند و هم شادی می‌آفریند و گاهی مسرور و شادمان است و گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار عارفانه شرقی.
اما روی هم رفته چهارگاه را می‌توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا داراست. از ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها اشک غم می‌ریزد و در شادی‌ها و خوشی‌ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده به وجود آورد.
دستگاه چهارگاه ضمن دارا بودن شخصیت مستقل از بعضی جهات به دستگاه سه‌گاه شبیه‌است. نت‌های «ر کرن» و «لا کرن» مشخصه اصلی این دستگاه است. بدیهی است با جابجایی فواصل می‌توان این نت‌ها را تغییر داد.
«دخترک ژولیده» و «رنگ مبارک باد» از جمله آثاری است که در چهارگاه ساخته شده‌اند.
گوشه «مخالف» اوج این دستگاه به شمار می‌آید. دستگاه چهارگاه در بین پاره‌ای از قدما به «دستگاه ملوک و سلاطین» نیز شهرت داشته‌است. دلیل این نام‌گذاری شاید به حالت رزمی و در عین حال فرح انگیز چهارگاه ارتباط داشته باشد.
از گوشه‌های اصلی این دستگاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
درآمد
-
بدر
-
پیش زنگوله و زنگوله
-
زابل
-
حصار
-
مخالف
-
مغلوب
-
ساز بانک
-
حدی
-
پهلوی و منصوری.
وجه تسمیه گوشه ها در دستگاه چهارگاه
توضیح گوشه های دستگاه چهارگاه
گام شناسی چهارگاه
در زیر درجات گام چهارگاه از پایه نت «دو» نشان داده شده است:[۱]
دو - ر کرُن - می - فا - سل - لا کرُن - سی - دو
گام چهارگاه در موسیقی غربی با عنوان گام اورینتال(ORIENTAL Scale) شناخته می‌شود که به دلیل عدم آشنایی موزیسین‌های غربی معمولاً با گام‌های عربی اشتباه گرفته می‌شود. عوامل متعدد دیگری همچون معرفی نشدن این دستگاه از جانب موزیسین‌های ایرانی نیز یکی از دلایل مهجور ماندن این گام است.
مثالی از گام چهارگاه تامپره شده (بدون ربع پرده): C - D flat - E - F - G - A flat - B - C
توضیح بیشتردرباره چهارگاه
دستگاه چهارگاه یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است. در علم موسیقی دستگاهی گام چهارگاه مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی می‌توان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه‌گاه و همایون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می‌شود.
در گام چهارگاه همیشه دو علامت نیم پرده برشو و دو علامت ربعی فرو شو با هم وارد شده‌اند و فواصل درجات این گام نسبت به نت پایه عبارت‌اند از: دو نیم بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ‌های آن هم با یکدیگر برابرند. نت شاهد این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است. حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، با نت «لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی می‌توان آن را از سایر گام‌ها تشخیص داد.
چهارگاه را گامی کاملاً ایرانی و خالص می‌دانند. از میان مقامات ۱۲ گانه ایرانی و به خصوص در موسیقی مشرق زمین، مثل شور، سه‌گاه و چهارگاه .... مقام چهارگاه از همه مهم‌تراست. این گام با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است.
سوم بزرگ مانند گام بزرگ است (دانگ‌هایش مثل گام بزرگ (ماژور) مساوی بوده و فاصلهٔ آخر آنها نیم پرده است) و همین طور فاصلهٔ هفتم آن مانند هفتم گام بزرگ است و فاصلهٔ محسوس تا نت پایه نیم پرده می‌باشد.
از طرف دیگر این چهارگاه با گام کوچک (مینور) نیز ارتباط دارد و به طریقی تمامی گام‌های مختلف در یک جا جمع شده‌اند و بهترین صفات هر گام را انتخاب کرده تا گام چهارگاه را با صفات عالی تشکیل دهد. گام چهارگاه هم از نظر آوایی و هم گوشه‌های مشترک، شباهت زیادی با گام سه‌گاه دارد.
چهارگاه در گوشه زابل، کمی به اوج می‌رود. این گوشه با وجود اینکه نت شاهد و ایست ثابتی ندارد، ولی از حالت ریتمیک و ضربی بالایی برخوردار است ولی از این نظر، هیچ وقت به پای گوشه مخالف نمی‌رسد. مخالف اوج زیبایی چهارگاه است. حصار گوشه‌ای است که در عین زیبایی، کمی از نظر کوک برای نوازندگان به خصوص سنتورنوازان، مشکل‌ساز می‌شود. زیرا برای اجرای این گوشه در ادامه ردیف چهارگاه، بایستی نت «فا» را دیز کوک کرد (البته در راست کوک). یعنی نت فا، نیم پرده زیر می‌شود. این گوشه تا حدودی معادلات چهارگاه را به هم می‌ریزد و برای اینکه بتوان به ادامه ردیف پرداخت، بایستی فرودی مجدد به درآمد داشته باشیم. گوشه منصوری نیز معمولاً پایان بخش دستگاه چهارگاه است. حالات کرشمه، بسته نگار، حزین و زنگ شتر، به زیبایی در تمام چهارگاه، خودنمایی می‌کنند.
تصنیف های دستگاه چهارگاه ۲۰۱۷ ( اجرا شده در کارگاه هنر)
آثار بسیاری در سال‌های اخیر در دستگاه چهارگاه ساخته شده‌اند، از جمله مشهورترین آثار می‌توان به دستان اثر پرویز مشکاتیان، با آواز محمدرضا شجریان و همچنین صبحگاهی اثر حسین علیزاده با آواز محسن کرامتی اشاره کرد.
دستان (آلبوم) - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
محمد رضا شجریان، آلبوم دستان، قطعه «چکاد» ساخته پرویز مشکاتیان
محمد رضا شجریان، آلبوم دستان، آواز و سنتور : از در درآمدی و من از خود بدر شدم
حسين عليزاده، گروه هم‌آوايان و عليرضا قربانى در لندن - قسمت دوم