دستگاه نوا یکی دیگر از دستگاه­ های هفتگانه موسیقی ایرانی است که برگرفته از مقام­های دوازده گانه موسیقی قدیم ایرانی به شمار می آید. در روایات و رسالاتی غالبا بی­نام، به دستگاه نوا اشاره شده و تاکید شده است که نوا یکی از چهار دستگاه اصلی موسیقی ایرانی به شمار می آید. دستگاه نوا را بر اساس روایت­های ردیف موسیقی ایرانی  دارای روحیه ای متعادل، نه چندان غم انگیز و نه آنچنان شادی افزا دانسته اند. در رسالاتی که پیش از تحول مقام به دستگاه تحریر شده­ اند نیز مقام نوا را حاکی از شهامت و اراده توصیف کرده ­اند. صفی الدین ارموی مقام نوا را شدّ الشجاعه به معنای مقام شجاعت نامیده است. در «کنزالتحف» رساله ­ای در باب موسیقی، مقام نوا موثر بر روحیه تهور توصیف شده است. موسیقی شناسان مختلف تعابیر متفاوتی از تاثیر حسی نوا دارند. علینقی وزیری حالت ها و رفتارهای دستگاه نوا را با دستگاه شور مقایسه کرده است. حال آنکه داریوش طلایی نوا را به لحاظ مُدال با آواز دشتی که سوزناک و حزن آور توصیف شده، دارای پیوند می داند. از سوی دیگر شاهین فرهت دستگاه نوا را به لحاظ حسی کاملا متمایز از دیگر دستگاه­ ها و یکه و یگانه می­داند.

ارتباط دستگاه نوا با دستگاه های دیگر

دستگاه نوا از منظر فواصل و مایه ­ی گوش ها با دستگاه شور پیوندی آشکار دارد. گفته می­شود که نت درجه چهارم در درآمد شور همان نت شاهد در درآمد نوا است. رابطه میان این دو دستگاه تا آنجاست که علینقی وزیری و پیرو او روح الله خالقی نوا را یکی از متعلقات شور دانسته اند. به نظر می­رسد دیدگاه آنان نشات گرفته از این واقعیت است که با آغاز اجرا از درجه چهارم شور می­توان به نوا رسید. از آنجا که به همین طریق می­توان از همایون نیز به بیات اصفهان ورود کرد، و آواز بیات اصفهان نه دستگاهی مستقل که از متعلقات دستگاه همایون در نظر گرفته شده است، این دو موسیقی شناس بزرگ دستگاه نوا را دارای کیفیات یک دستگاه مستقل ندانسته اند. از سوی دیگر، فرهت با نقد این دیدگاه بر این نکته تاکید می کند که ارتباط میان درجات در دستگاه­ها و آوازها تنها مبنای تضمین کننده استقلال آنان نیست. بنابراین با وجود اختلاف نظرها، کماکان اکثر روایت­های ردیف نوا را دستگاهی جداگانه در نظر گرفته­ اند. از دیگر ویژگی های دستگاه نوا می توان به مشابهت آن با آواز بیات اصفهان نیز اشاره کرد. دارا بودن گوشه هایی همنام از اشتراکات بیات اصفهان و نوا است. برای نمونه در هر دو آنها گوشه های عشاق و بیات راجه نام دارند. اما به رغم شباهتها در مُد و گوشه ها، از نوا به آواز بیات اصفهان پرده گردانی اتفاق نمی افتد. بر این مبنا نسبت این دو را می ‌توان با رابطه دو دستگاه چهارگاه و سه گاه مقایسه کرد که در آن دو نیز با وجود گوشه هایی با عنوان­های مشابه پرده‌ گردانی از یکی به دیگری رخ نمی‌دهد.

درجات مقام نوا در موسیقی قدیم ایرانی

مقام نوا

مقام نوا یا نوی در موسیقی قدیم ایران مقام دوم از دوازده مقام اصلی موسیقی بوده است. در مقایسه با موسیقی کلاسیک غربی، مقام نوا از منظر فواصل با گام مینور یا گام کوچک نزدیکی بسیاری دارد. مقام نوا در قدیم دارای دو شعبه با نام­های «نوروز خارا» و «ماهور» بوده است. اما قدمت کاربری نام نوا به پیش از تکوین مقام­های موسیقی بازمی­گردد. گفته می­شود نخستین بار در کتاب «شفا» نوشته ابن سینا به نوا اشاره شده است. ابن سینا به این نکته نیز اشاره کرده است که بهتر است مقام نوا در شامگاه نواخته شود. به این ترتیب، دستگاه نوا میراث به جا مانده از مقام نوا به شمار می آید. درجات مقام نوا در موسیقی قدیم ایران عبارت بوده­اند از 1. طنینی. 2. بقیه. 3. طنینی. 4. طنینی. 5. بقیه. 6. طنینی. درجات مذکور بر گام مینور موسیقی اروپایی انطباق پذیر است. بر این اساس گام نوا از نت پایه سل چنین ساختاری دارد: سل، لا، سی بمل، دو، ر، می بمل، فا، سل. اما امروزه همراه با تغییراتی در درجات مقام نوا، دستگاه نوا همانند دستگاه شور و آوازهای متعلق به آن نواخته می­شود. به این طریق که در دستگاه نوا امروزه درجه ششم مقام قدیم نوا به اندازه ربع پرده بالاتر نواخته میشود. به باور فرهاد فخرالدینی این دگرگونی از زمان قاجار آغاز شده و به تدریج جای خود را پیدا کرده و تثبیت شده است. مقام نوا آن طور که در قدیم نواخته می شده، امروز همچنان در موسیقی نواحی خراسان و کردستان حفظ شده و نوازندگان دوتار و تنبور با همان فواصل صورت کهن آن را اجرا می کنند. گفته می شود گوشه نهفت از معدود گوشه های دستگاه نوا است که به طور دقیق منطبق بر مقام نوا است.

گوشه های نوا

شناخت گوشه های نوا از ضروریات آشنایی با دستگاه نوا  به شمار می روند. اگرچه بیشتر این گوشه ها در دستگاه­ های دیگر نیز دسته بندی شده­ اند. اصلی ترین گوشه های نوا بدون ترتیب اجرا از این قرارند: نَهُفت، گردانیه (گردونیه)، گَوشت، تخت طاقدیس، بیات راجه، نیشابورک، عراق، خجسته، حسینی (حسین، ملک حسین)، عشاق، رَهاوی، بوسلیک، ناقوس (آواز ناقوس) شاه ختایی، و نیریز. دیگر گوشه هایی که در ردیف موسیقی ایرانی ذیل دستگاه نوا آمده اند عبارتند از: درآمدها، مُحَیِّر، کرشمه، حزین، عشیران، زنگوله، مَجُسلی، آواز مسیحی، رنگ نوا و رِنگ نستاری. برخی گوشه های نوا امر پرده گردانی به دستگاه ­های دیگر را ممکن می­سازند. در گوشه بیات راجه (راجع) ملودی بر روی یک دانگ بالاتر از نت پایه تمرکز دارد که دانگ مذکور مطابق است با بیات اصفهان و همچنین با آواز افشاری قرابت دارد. به این ترتیب بیات راجه گرچه در اصل از متعلقات دستگاه نوا است در آوازهای بیات اصفهان و افشاری نیز اجرا می­شود. گوشه عشاق با حفظ ساختاری کم و بیش یکسان در اجرای دستگاه راست پنجگاه و دستگاه همایون و همچنین آوازهای ابوعطا و بیات اصفهان کاربرد دارد. عشاق با این که به لحاظ فواصل موسیقایی با درجات شور انطباق دارد، غالبا نه در دستگاه شور که زیرمجموعه آواز دشتی به شمار می آید. گوشه نهفت را دارای مشابهت هایی با گوشه موالیان در دستگاه همایون دانسته اند چرا که در اجرای هر دو نت پایه تغییر می ­کند؛ به یک اکتاو پایین تر منتقل می­شود و نت پایه ­ای جدید می­سازد. در مرکز ملودی این گوشه درجه­ های چهارم و پنجم نوا قرار می­گیرند. نت ایست در گوشه نهفت نت زیر پایه دستگاه نوا است که غالبا در آواز با تحریر اجرا می­شود. گوشه حزین در دستگاه ­های دیگر نیز نواخته می­شود اما در دستگاه نوا بعد از گوشه بیات راجه به اجرا در می آید. از منظر مد گوشه بوسلیک در دستگاه شور است اما متعلق به دستگاه نوا دسته بندی شده است. فواصل بوسلیک با مقام قدیم بوسلیک تطابق ندارد و به بیان منصوره ثابت زاده پژوهشگر موسیقی، این مقام از منظر فواصل با دستگاه ماهور و آواز بیات اصفهان سازگار است. بوسلیک در مقطع اوج نوا اجرا می­شود. به باور فرهاد فخرالدینی گوشه عشاق که در آواز دشتی، بیات اصفهان و دستگاه همایون در اوج اجرا می­شود می­توانست نام بوسلیک را داشته باشد. نیشابورک نیز گوشه ای است که برای بازگرداندن گستره صوتی به مایه محوری نوا به کار می­رود. این گوشه جهشی نامیده شده است چرا که در اجرای آن به میزان چهارم درست پرش از نت پایه دستگاه نوا به چهارمین درجه صورت می­گیرد. گوشه زنگوله در ردیف موسیقی ایرانی در دستگاه ­های متعددی دسته بندی شده است. به نوشته فخرالدینی زنگوله در دستگاه­های نوا، سه گاه، چهارگاه، ماهور و راست پنجگاه آمده است. از سوی دیگر داریوش طلایی زنگوله را متعلق به راست پنجگاه و آواز بیات ترک می داند. گوشه تخت طاقدیس آخرین گوشه­ای است که در ردیفِ سازی دستگاه نوا اجرا می شود. این گوشه نیز در مایه شور است و بر این مبنا فرود نوا در مایه شور اجرا می شود و نه در مایه نوا.

گوشه های نوا در ردیف آوازی

در مجموعه ردیف آوازیِ دستگاه نوا که گزیده ای است به روایت حاتم عسگری با سه تار نوازی استاد داریوش صفوت گوشه های نوا  که در ادامه می آید نواخته شده­ اند که برخی از آنها فراموش شده و در ردیفِ سازی دستگاه نوا ذکر نشده اند اما اهمیتی وافر در ردیف آوازی نوا دارند: پیش‌درآمد و درآمد سه‌تار، درآمد اول، کرشمه ‌ی اول، گردانیه، نغمه‌ی گردانیه، جامه ‌دران، چهارباغ، گوشه ‌ی خراسانی، قسمت دوم راجه، حزین و فرود، عشاق، گوشه‌ ی شیدایی، قسمت دوم عشاق، اوج عشاق، ضربی عشاق، قسمت دوم عراق، هستی و نیستی، محیر، آشور، اصفهانک، گوشه‌ی افسوس، نیشابورک، نغمه‌ی نیشابورک، مَجُسلی، نغمه ‌سرا یا نغمه‌ی نوبهاران (در پرده‌ی نهفت)، گریه و خنده (ضربی مَجُسلی)، گوشت، سمرقندی، گوشه‌ی وصال (ضربی گوشت)، عشیران، نغمه‌ی عشیران، عشیران به روایت آقا ضیاء، نغمه‌ی عشیران، ضربی عشیران، خجسته، بهاریه، گوشه‌ی تنهایی (در پرده‌ی حسینی)، بوسلیک، رهاوی، نغمه‌ی رهاوی، مثنوی رهاوی، گوشه ‌ی بی‌خبری، مسیحی، مثنوی رهاب مسیحی، تخت طاقدیس، ناقوس. این مجموعه یک سوم از ظرفیت کل ردیف نوا در ردیف موسیقی ایرانی معرفی شده است.

بخشی از نت چهار مضراب نوا ـ منتسب به ابوالحسن صبا

آهنگ هایی در دستگاه نوا

دستگاه نوا در قطعات و مجموعه های متعدد به اجرا درآمده است. یکی از قدیمی ترین قطعات به جا مانده «آوازی در دستگاه نوا» با صدای جلال تاج اصفهانی و نوازندگی جلیل شهناز است. از شناخته شده ترین آهنگ هایی در دستگاه نوا آلبوم «نوا، مرکب خوانی» با اجرای گروه عارف، ساخته پرویز مشکاتیان و با صدای استاد شجریان است. آلبوم «چهره به چهره» از ساخته های محمدرضا لطفی با صدای استاد شجریان دیگر آلبوم ماندگار در دستگاه نوا است. اما در این میان آلبوم «نی­نوا» ساخته یگانه حسین علیزاده جایگاهی ویژه در آثار موسیقی معاصر دارد. آلبوم موسیقی «بی تو بسر نمی­شود» نیز از دیگر ساخته­های علیزاده در دستگاه نوا و آواز بیات کرد است که با هنرمندی کیهان کلهر و همایون شجریان و با صدای استاد شجریان اجرا شده است. آلبوم «قافله سالار» ساخته محمدرضا لطفی و « دود عود» ساخته مشکاتیان و تنظیم کامبیز روشن روان نیز دو آلبوم برجسته دیگر در نوا هستند. از تک قطعه های به یاد ماندنی در میان آهنگ هایی در دستگاه نوا می توان به نمونه های زیر اشاره کرد: تصنیف «جان جهان» با صدای استاد شجریان، «ای ساربان آهسته ران» با صدای شهرام ناظری در آلبوم «کیش مهر» از ساخته های محمد جلیل عندلیبی، تصنیف «ما را همه شب نمی­برد خواب» منتسب به طاهره قره العین با صدای استاد شجریان، قطعه «ای دل اگر عاشقی» با صدای علیرضا افتخاری. از بداهه نوازی های این دستگاه نیز تکنوازی سه تار محمدرضا لطفی در دستگاه نوا اجرا شده در جشن هنر شیراز، و «کنسرت نوا» دونوازی تار حسین علیزاده و تنبک مجید خلج می­توان نام برد.

بخشی از نت قطعه «جان جهان» ساخته پرویز مشکاتیان در دستگاه نوا