زنده یاد روح الله خالقی اگر چه خالق شعر ای ايران، ای مرز پر گهر حالا ديگر سال هاست چشم فرو بسته اما کلامش هميشه همراه ايرانيان خواهد بود.

دکتر حسن گل گلاب  در آن سالها و در اواخر حکومت رضاشاه تالیف کتابهای درسی مدارس را بر عهده داست به جرأت می توان گفت که شعر او و آهنگ جاودانه روح الله خالقی مردمی ترين سرود ايران در طول شصت سال اخير بوده که در هر شرايطی، غم و شادی زمزمه شده است. اين قطعه را روح الله خالقی آهنگساز نامدار در سال ۱۳۲۳ در آواز دشتی روی شعری از حسين گل گلاب ساخت. ويژگی شعر اين ايران آن است که تمام واژگان آن به زبان فارسی است و واژگان بيگانه در آن راه نيافته است. گفته می شود که ملودی اصلی و پايه ای کار از برخی نغمه های موسيقی بختياری که از فضايی حماسی برخوردار است، گرفته شده است.

داستان ساخته شدن آن با روايت های مختلفی همراه شده است. نواب صفا در کتاب خاطرات خود به نقل از دکتر حسين گل گلاب، شاعر اين سرود آورده است: وقتی در سال ۱۳۲۳ ايران تحت اشغال متفقين بود. بعد از ظهر يکی از روزهای تابستان در خيابان شاهد حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم بودم. از ناراحتی نمی دانستم چه کنم، بی اختيار راه انجمن موسيقی را که تازه تأسيس شده بود، پيش گرفتم. وقتی خالقی مرا ديد گفت: چرا ناراحتی؟ واقعه را برايش تعريف کردم. او گفت ناراحتی تأثيری ندارد بيا کاری کنيم و سرودی بسازيم. اين بود که سرود ای ايران خلق گرديد.

بعضی ديگر از قول گل گلاب می گويند زمانی که نيروهای انگليسی و ديگر متفقين، تهران را اشغال کرده بودند. حسين گل گلاب تصنيف سرای معروف، از يکی از خيابان های مرکزی شهر می گذرد. او می بيند که بين يک سرباز انگليسی و يک افسر ايرانی، بگو مگو شده است. سرباز انگليسی، کشيده محکمی به گوش افسر ايرانی می زند.

رشيدی مدیر مسوول مجله موزیک می گوید: آنچه به طور حتم قطعی است اين است که دست اندر کاران اين سرود به دليل حضور نيروهای نظامی بيگانه در ايران و اشغال سرزمين مان دست به ساخت آن در آن روزگار زده اند. برای مردم خيلی مهم بود که آذربايجان که بخش مهمی از ايران است در معرض خطر قرار گرفته و ممکن است از ايران جدا شود. درسال ۱۳۲۴ در کنسرتی اين قطعه در تبريز هم اجرا شد که شور و شوق زيادی برانگيخت و مورد توجه مردم قرار گرفت. اما در هيچ دوره ای اين سرود مورد توجه حکومت نبوده و تنها از طرف مردم حمايت شده.

محبوبيت اين سرود

استادان غلامحسین بنان و روح الله خالقی نخستين اجرای آن، در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در نخستين کنسرت ارکستر انجمن موسيقی ملی پيش آمده که در سالن سينما تهران، در خيابان استانبول برای دو شب متوالی برگزار شده است. سرود ای ايران که سازنده و گوينده تحت تأثير اوضاع روز ساخته بودند و اولين دفعه‏شنيده می‏شد آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و سه بار تجديد شد. علت‏ واقعی اين بود که در آن ايام کشور ما را قوای متفقين يعنی روس، انگليس و امريکايی اشغال کرده بودند. آهنگ و شعر اين سرود احساسات ملی را مورد تاثير قرار داد.

استقبال و تاثير اين سرود باعث شد که وزير فرهنگ وقت، هيئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا فرستاد تا صفحه‏ای از آن ضبط و همه روزه از راديو تهران پخش شود. به اين ترتيب برای اولين بار به دستور وزير فرهنگ، ای ايران در قالب يک صفحه تک نسخه ضبط شد.

اجرای اوليه و اورژينال اين اثر ملی را بايد تا زمان ‏حاضر، ناياب تلقی کرد. اجرای ديگر، مربوط به سال های ۱۳۴۲ تا ۱۳۳۷ در ارکستر بزرگ گلها است که زنده یاد غلامحسين بنان، خواننده محبوب اين سرود را خواند. در اين سال ها بود که اين سرود بيش از گذشته ميان مردم محبوبيت پيدا کرد. در تاريخ موسيقی معاصر ايران، آثاری که به اين موقعيت‏رسيده باشند، بسيار نادر هستند.

در سالهای پس از انقلاب به بهانه ناسیونالیستی بودن ! سرود پخش آن از سوی صادق قطب زاده (رئیس وقت صدا و سیما)ممنوع شد.اما نکته اصلی و مهم این بود که آنچه که در فرهنگ آزادی طلبانه مردم نسل به نسل منتقل می شود با سانسور و توقیف پاک شدنی نیست.